DİLİMİZİN ZENGİNLİĞİ PROJESİ
PROJENİN AMACI: Okullarda yapılacak söz varlığını zenginleştirme çalıştırmaları ile öğrencilerin dilimizin zenginliklerini tanımasını, kültür taşıyıcısı olan sözcüklerimizle buluşmasını, buna bağlı olarak da dili iyi kullanmasını ve düşünce dünyasını geliştirmesini amaçlamaktadır.
İNCELENECEK İLGİLİ ESER: KUTADGU BİLİG
YAZARI: YUSUF HAS HACİB
YUSUF HAS HACİB’İN HAYATI
Balasagun’da doğmuştur. Doğum tarihi belli değildir. Hayatı ile ilgili sınırlı bilgi mevcuttur. Buna göre tahsilli bir aileden geldiği, ciddi bir eğitim aldığı, edebi bilgilere sahip olduğu ve onu kullanabildiği bilinmektedir. Müslüman olduğu ve yine Karahanlı hükümdarı Tamgaç Buğra Han’ın sarayında has hacip olarak hizmet etmiştir.
Müslüman Türklerin bilinen ilk şairi ve mütefekkiri Yusuf Has Hacib’in tek eseri, hem Türk dili ve edebiyatı hem de Türk kültürü için çok mühim yere sahip olan, Türk siyasetnamesi durumundaki Kutadgu Bilig’dir. Eser, Karahanl hükümdarı Tamgaç Buğra Han’a sunulmuştur.
KUTADGU BİLİG HAKKINDA: Bu kitap dört büyük ve önemli temel üzerine bina kılınmıştır. Birincisi adalet, ikincisi devlet, üçüncüsü akıl, dördüncüsü kanaat. Yine yazar her birine Türkçe bir ad vermiştir. Adalete Kün-Toğdı adını verip padişah yerine tutmuş, devlete Ay-Toldı adını verip vezir yerine koymuş, akla Ögdülmiş adını verip vezirin oğlu yerine koymuş, kanaate Odgurmış adını verip vezirin kardeşi demiştir. Onlar arasında münazaralarda geçer gibi sorulu cevaplı sözler söylemiştir.
KUTADGU BİLİGİN ANLAMI: Mutluluk veren bilgi anlamına gelmektedir. Uygur Alfabesi ve Uygur Türkçesi ile mesnevi tarzında yazılmıştır.
KUTADGU BİLİGİN KONUSU: Kutadgu Bilig dört karakter üzerinde dört kavramı anlatır.
Kün-Toğdı İlig (Gündoğdui hakan): Köni törü, doğru töre, doğru yasayı, adaleti temsil eder.
Ay-Toldı (Dolunay, vezir): Mutluluğu, talihi, devleti simgeler.
Ögdülmiş (Övülmüş, vezirin oğlu): Aklı simgeler, adı aklın her zaman övülmüş olmasından gelir.
Odgurmış (Uyanmış, vezirin akrabası): Akıbeti, yaşamın sonunu simgelediği yazar tarafından belirtilir.
Kutadgu Bilig bu dört kişi arasında geçen konuşmalar ve olaylarla devleti yönetenlerde bulunması gereken nitelikleri bireyi, toplum, devlet ilişkilerinin nasıl düzenleneceğini öyküleyerek aktarır. Eski Türk geleneğinin toplumsal değerlerine uygun olarak iyiliği, erdemi ve akılcılığı öğütlerken insan yaşamının anlamı ve insanın toplumsal sorumlulukları üzerinde durur.
Kutadgu Bilig’in Bölümleri: 1. Mensur Mukaddime 2. Manzum Mukaddime 3. Babların Fihristi 4. Asıl Metin 5. Ekleme Üç Kısa Bölüm’den oluşmaktadır.
Uygulanacak Etkinlik; Kelime türetme
Kelime Türetme: Kelime Türetme Oyunu için iki öğrenci tahtaya kaldırılmalıdır. İlk öğrencinin söyleyeceği kelimenin son harfleriyle ikinci öğrenci önceden belirlenen süre içinde yeni bir kelime türetmeye çalışmalıdır. Tüm kelimeler proje kapsamında yeni öğrenilen kelimelerden seçilmelidir. Aynı kelime iki defa söylenmemelidir. Her yeni kelime için ikinci öğrencinin hanesine puan yazılır. Bu uygulama ile öğrencilerin kelimelerin söylenişlerini de tekrar ederek pekiştirilir.
KUTADGU BİLİG’DEN ÖRNEKLER:
Nice dünya malı tükenip gider
Yazılsa kalır söz, dünyayı gezer s.31
Söz deve burnu gibi kancalıdır
Nereye çekilse oraya gider s.37
Akıllı kişi öfkeyi kendinden uzaklaştırır
Bilgili bey öfkelenmez, iyi ad alır s. 45
Kızarsa insan bilgisizce davranır
Öfkelenirse akılsız kalır s. 46
Kızgınlık bilgiyi alır götürür
Öfke iyi huyluyu da kabalaştırır s. 46
Kabalık ne istenmez şeydir
Böylesi insanın evini dumana boğar s.46
Bilgili sözünü dinle sen itiraz etme
Sorulmadan önce sözünü söyleme s. 91
Kimseyi kıskanma, çok yiyip içme
Bunalma bu iki davranış içinde s. 115
Dilini gözet, gönlünü gözet
Az ve helal ye, boğazını gözet s. 116
Tuz ekmeğini bol tut, yedir insanlara
Kişi ayıbını görürsen gider, açma s. 117
Ey yiğit gölge gibidir bak bu dünya
Kovalarsan kaçar, kaçarsan yapışır sana s. 122
Kişi emek harcadıysa sana
Unutma o emeği, ölü gibi olma s. 135
Söylenmemiş söz som altın gibi
Ağızdan çıkınca bakır say onu s. 158
Sinek fil için büyük bir düşmandır
Isırırsa fili yerinden sıçratır s. 260
Eğer bir dünya çıkarı ise arkadaşlık
Bu arkadaşlığa katılma, katıldınsa çık s. 316
Sen çabala kimseyi düşman etme kendine
Düşmanı olan insanın başa girer derde s. 318
Yaşamın uzun olsun istersen eğer
Cömert ol, tuz ekmek yedir insanlara s. 321
Kişinin aslını bilmek istersen
Yaptığına bak hemen anlarsın s. 321
Hem kendinin hem sözünün etkili olmasını istersen
Her işe karışma, böylece bunu sağlarsın s. 322
Her sözü söz diye dilden çıkarma
Gerekli olanı sakınarak söyle s. 325
Akıllı birini gördüm bak az söyledi
Çok söyledim deyip yıllarca pişman oldu s. 325
Boğazdan girer hastalık, boğazı gözetmeli
Yemeği ölçülü ye, daima az yiyip içmeli s. 345
Durup dinlenmeden ara, arayıp onu bulan yok
Arayıp bulamadım diye yan gelip yatmak yok s. 356